Ո՞ւր Կորավ Հնդկաստանի Հայերի Ժառանգությունը։ ՀԱՐՑՐԵՔ ԿՈՌՈՒՄՊԱՑՎԱԾ ԳԱՐԵԳԻՆ Բ-ԻՆ.
Posted on February. 9. 2019
Հեղինակ՝ Վադիմ Հարությունով
1779թ. Ռուսական կայսրուհի Եկատերինա II-ի հրամանով հայերն ու հույները պետք է տեղափոխվեին Ղրիմյան
խանությունից դեպի Նովորոսիյսկի և Ազովի մարզեր:
Տեղափոխության ժամանակ շատերը լուրջ դժվարություններ և զրկանքներ կրեցին: Այդ մասին Կանկաթայի հարուստ
ձեռնարկատեր Մովսես Բաբաջյանը իմացավ 12 տարի հետո: Նա երբևէ չէր եղել Դոնի տարածաշրջանում և
ընդհանրապես չէր պատկերացնում, թե որտեղ էր գտնվում Ազովի գավառը: Բայց Մովսեսին հայտնի էր, որ ռուս
կայսրուհի Եկատերինան ազատեց հայերին Ղրիմի լծից և օգնեց տեղափոխվել քրիստոնյա Ռուսաստան, որտեղ և
սկսվեց նոր քաղաքի՝ Նախի-ջևանի կառուցումը:
Մովսես Բաբաջյանը դրամահավաք կազմակերպեց նոր տեղափոխված հայերին օգնելու համար, և նրա կոչին
արձագանքեցին նաև Կալկաթայի մյուս հայ ձեռնարկատերերը: Նվիրատվություն արեցին գրեթե բոլորը,
սակայն ամենամեծ նվիրատվությունը Մովսես Բաբաջյանին էր: Նա իր ամբողջ հարստությունը բաժանեց
16 մասի, որից 8 մասը նվիրաբերեց նախիջևանցիներին: Իր կտակում նա գրեց. «Ես՝ հայս, Ամադան քաղաքից, ներկա
պահին ապրում եմ Հնդկաստանի Կանկաթա քաղաքում: Կտակում եմ իմ ունեցվածքի կեսը հայկական Նախիջևանին»:
Նախիջևանցիներն անհայտ պատճառով կտակի մասին իմացան ուշացումով՝ 26 տարի հետո, երբ բարերարն արդեն
մահացել էր: Նրանց ուրախությունն անսահման էր, որովհետև ամենահամեստ հաշվարկներով իրենց մասնաբաժինը
հարյուր հազար ռուփի էր՝ հսկայական գումար էր այն ժամանակների համար: Դա մոտավորապես հավասար էր վեց
հարյուր քսանհինգ հազար (625,000) ռուսական ոսկի ռուբլու:
Քաղաքապետարանը նամակ ուղարկեց Հնդկաստան՝ գրելով, որ պատրաստ են ժառանգությունն ընդունել: Հնդկաստանը
կառավարող բրիտանացիները ուշադրություն նամակին, իսկ Հնդկաստան գնալ և իրավիճակին տեղում ծանոթանալ
ցանկացողներ ու հնարավորություններ չկային: Եվ միայն հայ մեծ բանաստեղծ և հրապարակախոս Միքայել
Նալբանդյանը լուրջ վերաբերվեց այդ հարցին:
1859 թ. Նալբանդյանն իր ամսագրում հոդված հրապարակեց հնդկական ժառանգության մասին, և ի վերջո որոշեց
անձամբ մեկնել Հնդկաստան և ստանալ ժառանգված գումարը:
Հայտնվեցին չարախոսներ, ովքեր պնդում էին, որ Նալբանդյանն անձնական շահ ունի և ուզում է իրենով անել
ժառանգությունը, բայց նա պատրաստ էր այդպիսի մեղադրանքների:
Գրիգոր Սալֆիկյանին հասցեագրված նամակում Նալբանդյանը գրում է. «Հայերի հոգեբանությունը ցավոք սրտի
այնպիսին է, որ եթե չեն կարող կամ չեն ուզում օգնել որևէ գործի, ապա միշտ պատրաստ են վնասել և քանդել արդեն
արվածը կամ եղածը»: Դա միայն խոսում է ոչ այլ ինչի, քան բարոյական թուլության մասին:
Նալբանդյանն ի նկատի ուներ հայ հոգևորականներին՝ Գաբրիել Այվազովսկու գլխավորությամբ, ովքեր ամեն կերպ
փորձում էին խոչընդոտել Միքայել Նալբանդյանի Հնդկաստան մեկնելու ծրագրին: Նրանք տարբեր դավադրություններ
էին կազմակերպում Նալբանդյանի դեմ:
Հնդկաստան մեկնելուց առաջ, Նալբանդյանն ասում է. «մի խումբ «հայրենասերներ» ընտրել են նույն ստոր պայքարի
ձևը՝ ասեկոսեներ և զրպարտություններ»:
Հազարավոր կիլոմետրեր կտրելով, 1861 թ. ամռան սկզբին Մ.Նալբանդյանը հասավ Կալկաթա: Նա անմիջապես սկսեց
ծանոթանալ տեղի հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ, որպեսզի հարկ եղած դեպքում ունենա նրանց
աջակցությունը: Այդ ժամանակ իշխանությունը քաղաքում և երկրում պատկանում էր Մեծ Բրիտանիային:
Նալբանդյանը առաջինը այցելեց տեղի ունևոր և հարգված գործարար Հարություն Աբգարյանին: Վերջինս ջերմ
ընդունեց ռուսաստանահայ հայրենակցին, խորհուրդ տվեց ծանոթանալ Կալկաթայի քաղաքային վարչության նախագահ
անգլիացի Չարլզ Հաագայի հետ:
Պարզվեց, որ Մովսես Բաբաջյանը ժառանգներ չունի, այդ պատճառով իր ամբողջ ունեցվածքը, խանութները,
պահեստները, հյուրանոցներն անցել էին քաղաքի վարչության իրավասության տակ: Չարլզ Հաագն էլ ստանում էր
Բաբաջյանի գույքից ստացած հասույթի 5%-ը, որպես վճար՝ հոգաբարձու լինելու համար: Ծերուկ Աբգարյանը գիտեր
Բաբաջյանի կտակի մասին և հասկանում էր, որ Հաագը կցանկանա արհեստական խոչընդոտներ ստեղծել
Նալբանդյանի համար: Եթե Նալբանդյանի արշավն ավարտվեր հաջողությամբ, Հաագը կզրկվեր էական գումարից:
Ինչպես և սպասվում էր, բանակցությունները Հաագի հետ անցան անհաջող: Կողմերը որոշեցին դիմել դատարան:
Մինչև Գերագույն Դատարանի արձակուրդից վերադառնալը, Նալբանդյանը կարողացավ գույքագրել ունեցվածքը և
հաշվել գումարները: Վերջնական գումարը բավականին խոշոր էր ստացվել՝ (հարյուր հազար )100,000
ֆունտստերլինգ:
Պարզվեց նաև, որ Բաբաջյանը կտակել է ոչ միայն իր սեփական ունեցվածքը, այլ նաև կոչ էր արել իր
համաքաղաքացիներին հանգանակություն կատարել Ռուսաստանում բնակվող հայրենակիցներին օգնելու համար:
Դրամահավաքի կոչին արձագանքողներին մեկը հայտնի առևտրական Կատարինա Խոջամալյանն էր եղել: Այդ կինը
ժառանգներ ուներ: Իմանալով այդ մասին՝ Նալբանդյանը հանդիպեց Կատալինայի թոռնուհու՝ Բարբարա Էլիասի հետ:
Վերջինս ասաց, որ ինքը իրավունք չունի չկատարել իր տատիկի կամքը, բայց չի կարող երկու անգամ նույն գումարը
տրամադրել:
Բանն այն էր, որ նրան այդ հարցով արդեն դիմել էր Գաբրիել Այվազովսկին: Վերջինս իր ներկայացուցչին էր
ուղարկել տեղի Թեմի Առաջնորդ Տեր Թադևոս Բեկնազարյանի մոտ: Լսելով դա՝ Նալբանդյանը խիստ զայրացավ.
«Նորից այդ Այվազովսկին… Ինչո՞ւ ինքն ու իր քահանաները չեն
զբաղվuւմ իրենց պարտականություններով… Որտեղ փող, այնտեղ Աստված վերջանում է նրանց
համար…»:
Տիկին Էլիասը չէր ցանկանում զիջել և ասաց, որ գումարը իրենը չէ և պետք է պատկանի օրինական ժառանգորդներին
և ինքը օրինական կհամարի միայն Գերագույ Դատարանի որոշումը:
Հակառակ հայ հոգևորականության արկածախնդրությանը՝ Գերագույն Դատարանը քննեց Միքայել Նալբանդյանի
հայցը, և ճշմարտությունը հաղթեց: Այսպիսով, ամբողջ այն գումարը, որ կարելի էր ստանալ միանգամից,
Նալբանդյանը տարավ իր հետ Նախիջևան: Մնացած գումարը 100,000 (հարյուր հազար) բրիտանական
ֆունտստերլինգ Բենգալիայի բանկը պարտավորվեց մաս-մաս ամեն ամիս փոխանցել Դոնի Նախիջևանի հայությանը:
Այդ միջոցներով կառուցվում էին դպրոցներ, հիվանդանոցներ, բարեկարգվում էին քաղաքի փողոցները: Մովսես
Բաբաջյանի հիշատակին նվիրված ամենամեծ հուշարձանը դարձավ Մոսկովսկայա հյուրանոցը:
Այսպես շարունակվեց մինչև 1917թ.: Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը վերացրեց բրիտանական կողմի
ժառանգությունն ուղարկելու բոլոր հնարավորությունները: Ըստ հաշվարկների՝ նախիջևանցիները ստացան
ժառանգության միայն 40%-ը, մնացած գումարն այդպես էլ մնաց Հնդկաստանում: Օգտվելով բրիտանական կայքերից,
որտեղից կարելի է հետևել ֆունտստերլինգի արտարժույթի տատանումներին՝ ես հաշվեցի, թե որքան Հնդկաստանը
պետք է վճարի նախիջևանցիներին:
Իմ հաշվարկով, 2018թ. փոխարժեքով չվճարված մասը կազմում է 371,275,416 ռուբլի, և եթե տոկոսներն էլ
ավելացնենք, ապա մոտավորապես կկազմի 1,000,000,000 (մեկ միլիարդ) ռուբլի:
Եվ ահա, վերցնելով տեսախցիկը, ես գնացի Միրզա Գալիպ փողոց, որտեղ գտնվում է հայկական ակադեմիան՝ հիմնված
դեռևս 1821թ.: Քոլեջը հանդիսանում է Կալկաթայի լավագույն ուսումնական հաստատություններից մեկը:
Աշակերըներն ու ուսուցիչները ոչ միայն Հնդկաստանի քաղաքացիներ են, այլ նաև այլ երկրների: Ես պատիվ ունեցա
զրուցելու Էջմիածնի ներկայացուցչի՝ Մովսես քահանա Սարգսյանի հետ: Իմանալով իմ այցի նպատակի մասին, որն է
հետաքննություն անցկացնել Կալկաթայում, տեղեկանալ, թե ինչ եղավ այն մնացած գումարը, որ պատկանում է Դոնի
հայերին, քահանայի դեմքը խոժոռվեց, որից հետո նա բառացիորեն դուրս արեց ինձ սենյակից՝ ասելով, որ առանց Սուրբ
Էջմիածնի և անձամբ Գարեգին II-ի թույլտվության, իրավունք չունեմ նկարահանելու և խոսելու քոլեջի մարդկանց հետ:
Իմ բոլոր փաստարկները, որ ես Ռուսաստանից լրագրող եմ և հատուկ առաքելությամբ եմ Հնդկաստանում, որևէ կերպ
չազդեցին քահանայի վրա: Ստիպված լքեցի քոլեջի տարածքը:
Ես պակաս զայրացած չէի հոգևորականների վրա, քան Միքայել Նալբանդյանը գրեթե 150 տարի առաջ:
Քայլում էի Արմենիան սթրիթով և մտածում, թե ի՞նչ կապ ունի այս ամենի հետ Կաթողիկոսը, ինչո՞ւ են
հոգևորականները կառավարում այս աշխարհիկ քոլեջը, ի՞նչ կապ ունեն նրանք ժառանգության հետ: Գլխիս մեջ
խառնաշփոթ էր, և չնկատեցի, թե ինչպես հայտվեցի հայկական Սբ. Ղազար եկեղեցու մոտ, որը կառուցվել է 1764
թ.ին: Պահակները թույլ չտվեցին մտնել եկեղեցի, քանի որ Էջմիածնի դրածոն արդեն հրահանգել էր ներս չթողնել ինձ,
քանի ոչ ես համապատասխան թույլտվություն չունեմ:
Եվ հենց այստեղ հնարավոր դարձավ հանդիպել Հնդկաստանի իրական հայերին և սրտաբաց զրույց ունենալ: Տեղացի
հայերից էլ իմացա կատարվածի մասին: Պարոն Մանուկը Հնդկաստանի հայ է: Նա պատմեց, որ Հնդկաստանի ամբողջ
հայկական ժառանգությունը վաղուց իրենց չի պատկանում և ամեն ինչի տերը հիմա Էջմիածինն է: Մինչդեռ երկար
տարիներ, եթե համայնքում մեկը հիվանդանում էր, այդ հիմնադրամը քաղաքի որևէ բուժ հաստատությունում հոգում էր
բոլոր ծախսերը: Նույնն էր նաև կրթության ոլորտում՝ քոլեջի շրջանավարտները ստանում էին անհրաժեշտ
ֆինանսավորումը աշխարհի ցանկացած ԲՈՒՀ-ում ուսումը շարունակելու համար:
Ըստ էության, հիմնադրամի բոլոր միջոցները օգտագործելով, Հնդկաստանում ապրող հայերը ապրում էին բարեկեցիկ
կյանքով: Այդպես էր մինչև 2000թ.: Խորհրդի կազմում 12 հոգի էր՝ ընտրված տեղի հայերից: Հենց իրենք էլ բաշխում
էն միջոցները կարիքնավորներին: Սակայն 2000-ականներին տեղացի հայերը Էջմիաշնին իրենց Խորհրդի կազմում
ներկայացուցիչ ունենալու հնարավորություն տվեցին:
Հետզհետե Էջմիածնի հոգևորականները իրենցով արեցին բոլոր փաստաթղթերը: Ծերունիները չհասցրեցին նույնիսկ
աչքները թարթել, երբ հասկացան, որ իրենց բարության պատճառով ամեն ինչ կորցրել են: Հիմա բուժվելու կամ
ուսանելու նպատակով անհրաժեշտ գումար ստանալու համար, Հնդկաստանի հայերը պետք է ամակ-խնդրագիր գրեն
նրանց, ովքեր ոչ մի կապ չունեն հիմնադրամի հետ, այսինքն՝ հոգևորականներին: Մինչդեռ նախկինում ոչ մի
հոգևորական
Խորհրդի կազմի մեջ մտնելու իրավունք չուներ, բայց ժամանակները փոխվել են. Այժմ խորհրդի կազմում
Հնդկաստանում բնակվող հայեր չկան: Այստեղ միայն հայաստանցիներ են և ինչ-որ տարօրինակ մարդիկ՝ հնդկական
ազգանուններով:
Պատմում է մի հայաստանցի կին, ով այժմ ապրում է Կալկաթայում. «Ես էլ եմ լսել, որ Մովսես Բաբաջյանը
ժառանգություն է թողել Ռուսաստանում բնակվող հայերի համար, բայց ոչ ոք չգիտի դրա ճակատագրի մասին: Կարծում
եմ՝ ամբողջ հարստությունը պետք է փնտրել Էջմիածնում, համենայն դեպս՝ հիմա Մայր Աթոռն է տնօրինում այդ
առանգությունը: Այդ պատճառով էլ նրանք խուսափում են որևէ խոսակցությունից: Տեղացի հայերը դիմել էին
մամուլին: Մ քանի տարի առաջ Կալկաթա էին ժամանել լրագրողներ Լոնդոնից, և հետաքննություն էին վարում : Նրանք
պարզեցին, որ բացի գույքից, որին տիրացել է Էջմիածինը, Սուրբ Աթոռի տնօրինության տակ են հայտնվել նաև
արժեթղթեր՝ 5,000,000 (հինգ միլիոն) եվրո արժողությամբ, որ HSBC բանկում են պահում: Բացի այդ, հիմնադրամը,
որը գտնվում է Էջմիածնի վերահսկողության տակ, ֆինանսավորում է մի սրտաբանական կենտրոն Կալկաթայում, որը
ոչ մի կապ չունի հայերի հետ: Քոլեջում նույնպես ամեն ինչ միանշանակ չէ և կան որոշակի խնդիրներ: Հենց այդ
պատճառով էլ ուսանողներին արգելում են շփվել անծանոթների հետ, երբեմն նաև՝ մերձավորների հետ»:
Ալիսան Կալկաթայի հայկական քոլեջի շրջանավարտ է: Նա տխրությամբ է հիշում ուսման տարիները:
Հարց. – Պատմեք խնդրեմ այդ քոլեջում ձեր ուսման մասին, ի՞նչ էր այնտեղ կատարվում:
Ալիսան պատասխանում է. – Շատ բան կա ասելու… 3 տարվա ընթացքում մեզ թույլ էին տալիս հանդիպել մեր
ընտանիքներին 1 անգամ: Երբ քոլեջ էին գալիս լրագրողներ Ռուսաստանից կամ Հայաստանից, մեզ թույլ չէին տալիս
շփվել նրանց հետ: Նրանց հարցերին պատասխանում էին մեր անունից, կամ մենք պետք է խոսեինք լրագրողների հետ
առանց տեսախցիկների, որպեսզի ապացույցներ չլինեին: Մենք դժգոհ էինք այդ ճնշումներից: Մեզ ծեծում էին և
ծեծում էին դաժանաբար, տուժում էինք ոչ միայն մենք, այլ նաև ուսուցիչները: Օրինակ՝ մի ուսուցչուհի էր եկել
Հայաստանից, քանի որ աղջիկները ապրում էին տղաներից հեռու՝ առանձին մասնաշենքում, այդ կինը նույնպես ապրում
էր մեզ հետ: Մենք նրան գրեթե չէինք տեսնում: Իր ամբողջ ազատ ժամանակը նա անց էր կացնում հոգևորականի հետ:
Վերջինս այդ կնոջը հալածում էր, կոպիտ էր վարվում նրա հետ: Երբեմն ինքը? հոգևորականը գալիս էր կանանց
մասնաշենք, բռունցքով և ոտքերով հարվածում էր դռներին, բղավում. «արագ դուրս եկեք…»
Ամեն առավոտ քոլեջի հոգևորական տնօրենը ելույթ էր ունենում և կանչում աղջիկներից մեկին և հարվածում նրան
ամբողջ քոլեջի առջև ինչ-որ մի զանցանքի համար: Դա սարսափելի էր: Նրանք անպարկեշտ անեկդոտներ էին պատմում
մեր ներկայությամբ, հատկապես? դրանով աչքի էր ընկնում Տեր Տիգրանը: Նա նաև հայտնի կնամոլ էր: Մենք քոլեջում
ուսման տարիները հիշում ենք որպես մի սարսափելի երազ…
Այստեղ տեսածս բավական էր մի բան հասկանալու համար. Ոչ ոք և երբեք չի կարող աշխարհի երեսից ջնջել հայ
ժողովրդին և եթե դա երբևէ կատարվի, ապա մեղավոր կլինեն ոչ թե օտարները, այլ հենց իրենք՝ հայերը:
Հեղինակ՝ Վադիմ Հարությունով